'Timawa'

Konsepto sa salitang ‘Timawa’

Malaki ang ginagampanan ng kultura at lipunan sa wika, sa katunayan hindi mo maipaghihiwalay ang tatlo sa kahit na anong aspeto.

Ang wika ay kabuhol na ng kultura, kung saan mas madaling makikilala ang isang tao sa pamamagitan ng pagtukoy kung ano ang wikang kanyang ginagamit. Sumasalamin sa salitang ginagamit ang kultura ng tao sapagkat malaki ang ugnayan ng dalawang ito. Yumayabong at nagbabago ang wika dahil sa taong gumagamit nito na kabilang sa isang lipunang may umiiral na kultura. Gayundin, ang kultura ay nabubuo at napepreserba dahil sa wikang gamit ng tao. (Carpio et  al., Komunikasyon Sa Akademikong Filipino. 2012)

Sa kabilang dako, pangunahing gamit ng wika sa lipunan ay ang pakikipag-ugnayan sa isa’t-isa o ang tinatawag na komunikasyon. Ayon nga sa kasabihan, No man is an island at samantalang sa awitin, “walang sinuman ang nabubuhay para sa sarili lamang”. Nais lang ipahiwatig ng bawat salita na hindi maaring mabuhay ang tao nang nag-iisa lamang sa mundo kung hindi siya magkakaroon ng interaksyon sa ibang tao. Nabuo ang lipunan dahil sa grupo o lipon ng tao na patuloy na nag-uugnayan at nakikipagtalastasan. Kasangkapan natin ang wika upang magpatuloy ang sirkulasyon ng lipunan at magpatuloy ang ating pag-iral bilang tao. Kung mangyaring ang wika ay hindi natin gamitin, maari itong manganib at tuluyang mamatay. Samakatuwid nabubuhay ang wika dahil sa patuloy na paggamit dito ng tao sa komunikasyon. (Carpio et  al., Komunikasyon Sa Akademikong Filipino. 2012)

Sa ng paglipas ng panahon, sabay din na nagbabago ang wika at kahulugan nito. Isa sa kantangian ng wika ay ang pagbabago. Ang pabago-bago ng mga salita at pamamaraan ng pagbigkas ng wika ay isang uri ng katangian nito. Dinamiko ang wika. Pangunahing nagpapabago dito ay ang mga taong gumagamit ng wika at ang kulturang nabubuo sa lipunan.

Tatalakayin sa papel na ito ang Konsepto sa Salitang ‘Timawa’. Napili ko ang salitang timawa nang sabihan ng aking kapatid ang kanyang anak ng “Napakatimawa mo!” sapagkat nais pang kainin ng aking pamangkin ang pagkain ng kanyang ina gayong nakain na nito ang kanyang pagkain. Dito napaisip ako kung ano nga ba at saan nga ba nagmula ang salitang ‘Timawa’. Lagi kong naririnig ang salitang ito ngunit iba-iba ang pamamaraan ng paggamit ng mga tao dito. Ano nga ba ang orihinal na kahulugan ng salitang ‘timawa’ at saan nga ba nagmula ang salitang ito.

“Timawa ka ba?” Ano nga ba ang pangunahing pumapasok sa isipan ng isang indibidwal sakaling marinig niya ang katagang ito. Para sa nakararami ano nga ba ang kahulugan nito?

Sa aking pananaliksik sa salitang ‘timawa’, nagulat ako nang malaman na mayroon nang gumawa ng pag-aaral para sa salitang ito. Nabatid ko na parehas kame ng dahilan kung bakit niya napili ang salita nang mabasa ko ang kanyang tesis na ginawa para dito, ito’y dahil nais niya ring malaman ang ibig-sabihin at malalim na kahulugan ng salitang ‘timawa’. Si Nancy Kimuell ay nagtapos sa Unibersidad ng Pilipinas at nang kumuha siya ng kanyang masteral ito ang ginawa niyang tesis na marami ring lubusan na natuwa sa ideyang ito.

Sa pag-aaral ko sa konsepto ng salitang ‘timawa’, nagkaroon ako ng isang pananaliksik kung saan tinanong ko ang aking mga kakilala at ibang tao patungkol sa kung ano ang pangunahin kaisipan o ideya ang nabubuo sa kanila kapag narinig nila ang salitang timawa: Timawa – katumbas nito ang pagiging patay gutom, mahirap, walang makain, masiba sa pagkain, sabik kumain, dukha. Marahil base sa aking pananaliksik ang salitang timawa ay negatibo ang kahulugan para sa nakararami o sabihin na nating ito ang tingin ng kasalukuyang Pilipino. Ayon naman kay kimuell, kung tatanungin rin ang mga nag-aaral ng kasaysayan kung ano nga ba ang timawa, mahihirapan silang sagutin ito.

Ano nga ba ang nakapaloob sa sinaunang kahulugan ng salitang ‘timawa’?

May malalim na kahulugan ang salitang timawa sa kasaysayan dahil ito ay isang matandang salita na mula pa dantaon 16 at posibleng mas maaga pa. Ngunit halos magkaiba ang kahulugan ng salitang timawa noon sa kasalukuyan. Isang patunay na ang kahulugan ng wika ay maari ding mabago sa paglipas ng panahon.     

Noong unang panahon, sa sinaunang pamayanang Pilipino, ang salitang ‘Timawa’ ay nangangahulugan ng “Malaya”. Nagpapatungkol ito sa panggitnang katayuan ng mga tao sa pagitan ng mga maginoo at mga alipin. Sa pangkat na ito nagmumula ang mga espesyalista sa lipunan katulad ng mga mandirigma, mangangalakal, panday, katalonan/ babaylan, manghahabi, mamamalayok, guro/paratabgaw.  Maginhawa ang kanilang pamumuhay at kagalang-galang ang katayuan na sadyang maituturing na malaya sa lipunan dahil hindi sila tulad ng mga aliping naipagbibili. Maaring kaugnay ng timawa ang salitang Malay na “Dyemawa o Jemawa” ng Bahasa Indonesia na nangangahulugan ng labis na pagpapahalaga sa sarili.

Dagdag pa dito, bago dumating ang mga kolonyalistang espanyol, laganap na ang hatiang maginoo-timawa-alipin. Bukod sa saray ng datu at pamilya’t kamag-anak nito, may katayuang alipin din na nagbabayad ng tributo sa datu, naglilingkod sa iba’t ibang kaparaan at may mga kasong naipagbili sila, naipapamana o naipagpapalit ng ibang kalakal. Sa gitna ng dalawang pangkat na ito ang isa pang grupo ng tao na inilalarawan bilang ang mga malalaya o timawa na hindi kabilang sa uri ng datu o sa uring alipin. May sarili silang lupang binubungkal; may karapatan silang mamili ng datung pakikisamahan, at maliban sa karaniwang gawaing pagsasaka, malakas na papel din nila sa komunidad ang pagiging mandirigma at mangangalakal. May panahon silang paunlarin ang kanilang kasanayan tulad ng paghahabi ng magagarang damit, pagpapanday ng ginto at pilak para sa alahas at mga dekorasyong pangkatawan at pantahanan, panday na kahoy para sa mga kabahayan at sasakyang pandagat, paggawa ng mga palayok na gamit ng komunidad at pangangalakal sa kalakalang internasyunal, bilang mga babaylan o katalonan na responsable sa buhay ispiritwal at pangkalusugan ng komunidad at bilang mga guro o paratabgaw/tagapagturo sa mga kabataan. P. 45

Ang “Katimawaan” ang taal na dalumat ng sangkapilipinuhan sa KALAYAAN. Kaugnay ito ng konsepto ng katubusan, kaginhawaan, kaligtasan, kasaganaan at katiwasayan. Dito mahihinuha na ang ibig-sabihan ng salitang timawa noon sa kasaysayan ay ang mga taong Malaya.

Ang ganitong pagpapakahulugan ay magbabago nang sakupin ng mga kastila ang Pilipinas. Bilang grupong panlipunan, maghihirap sila dulot ng mga imposisyong pang-ekonomiyang mapagsamantala. Pagbabayarin sila ng buwis , pagsisilbihan sa polo, aagawan ng lupa at dadayain sa hatian ng bunga ng produksyon agrikultural na pinakikinabangan ng mga mestisong tsino, uring principalia at mga prayle. Sa dantaon 20, iba na ang gamit at kahulugan para sa mga tao ng salitang timawa.

Kasunod ng pagbabago sa material na kalagayan at buhay ng lipunan, magbabago din ang pusisyon ng timawa sa lipunan. Babagsak ang pusisyon ng timawa dahil sa sistematikong pagsasamantala at pang-aapi sa kanila ng kolonyalismong Espanyol katulong ang mga lokal na principalia. Tatagpuin nila sa pinakamababang antas na ito ay tatawaging plebeyo, maglulupa, kasama at marami pang iba batay sa kinapapaloobang hanapbuhay pero sa pangkalahata’y nagpapatungkol sa mga dukha, walang lupa at walang piang-aralan. Sila ang tumatanngap ng makalahi at makauring pagsasamantala at pang-aapi ng nakapangyayaring uri ng lipunan. Kung sa mata ng dayuhan ay mga “tamad ng unggoy” at “asal-hayup” ang mga indio (sangkapilipinuhan), para sa mga elit, hindi ito totoo para sa lahat ng indio. Hindi kasama ang mga may pinag-aralan; mga timawa lamang ang asal-hayup, ang mga “mal-edukado”, ang mga “walang modo”. Ang pagbabago ng pagtingin sa mga timawa ay maipapaliwanag lamang sa pagbabago ng kabuhayan nila sa epekto nito sa kanilang kalinangan. P.15

Itutulak ng pagbabago sa kanilang material na kalagayan ang iba’t ibang pananaw at pagkilos. May mga timawang nakipagtulungan sa principalia, mga naging alalay ng kolonyal na opisyales, mga pumasok sa kolonyal na hukbo, mga katulong ng pari sa simabahan. Sa madaling salita, may mga timawang nakipagkasundo at naging mga katulong sa kolonyal na pangangasiwa at pagmamantini ng lipunan. P.15

Hanggang sa kasalukuyan, ang salitang timawa ay negatibo ang ibig-sabihin. Kapag ikaw ay mahirap, timawa ang pangunahin deskripsyon sa iyo. Gustong ipahiwatig nito na ikaw ay isang dukha, patay-gutom, hampas-lupa, asal-hayup, walang pinag-aralan, walang modo, pulubi, alila, katulong, swapang, masiba at buraot. Sa madaling salita ay busabos… ikaw ay ituturing na mababang uri ng  tao sa lipunan. Sa madaling salita, maraming tao na para sa kanila ang salitang timawa ay negatibo ang kahulugan.

Sa komunidad pangwika ng mga Tagalog at Bisaya, may mga ebidensya na nanatili ang taal na kahulugan ng salita bilang malaya/ kalayaan hanggang 1910. Subalit noong 1864, may lilitaw na ring ebidensya  ng pagkakaroon ng pangalawa at negatibong pang kahulugan ng salita na mananatili na hanggang sa kasulukuyan: dukha, busabos, mahirap pa sa daga, ganid, swapang, hampas-lupa, kadusta-dusta, hamak at kalait-kait. Nakasalalay ang pagbabago ng kahulugan ng salita sa naghirap nilang katayuan sa makauring lipunan. Kasama ng mga dating alipin na “titimawain” o “palalayain,” sila ngayon ang bumubuo ng pinakamababang uri sa lipunang kolonyal.

Sadyang masasabi natin na ang wika ay nagbabago dahil ito ay buhay. Patuloy ang pagbabago nito kasabay ng paglipas ng panahon, ang pagsubaybay sa pagbabago nito ay pagtuklas na rin sa natatagong kasaysayan nito.

Hinalinhan naman ng salitang kalayaan ang salitang katimawaan. May mga pahiwatig na nasa gamit ng ng balana ang salitang LAYA mula pa noong malaong nakalipas (Hal. Raha Laya noong dantaon 16; ilaya-iraya-idaya ng iba’t ibang grupong etniko; at mga apelyidong Laya at Malaya sa Catalogo ni Claveria noong 1849). Gayunman, noon 1864 matutunghayan ang salitang calayaan bilang biyaya ng Diyos, sa aklat-dasalan na isinalin ni Padre Mariano V. Del Pilar ng El Amor Patrio ni Dr. Jose Rizal. Unti-unti nitong hinalinhan ang salitang katimawaan (Sa pakahulugan kalayaan) sa gamit ng mga katipunero. Sabay na ginagamit hanggang 1910 ang katimawaan at Kalayaan (sa positibong kahulugan) kahit nina Del Pilar, Bonifacio, at Aurelio Tolentino. Subalit mula ikalawang dekada ng dantaon 20, mas madalas nang ginagamit ang kalayaan samantalang mas tumingkad naman ang negatibong kahulugan ng timawa. Tanging ang kapampangan lamang ang makakapagpanatili ng taal na kahulugan nito hanggang sa ngayon.

Sa kabisayaan, ang timawa sa kasalukuyan ay mga magsasaka, magbubukid, at sa pangkalahata’y lahat ng maralita. Sa mga tagalog, ang timawa ay nangangahulugan ng dukha, alilang-kanin, patay-gutom, hamak kapus-palad, at kalait-lait.

Ang kasaysayan ng timawa ay kasaysayan ng mga taong ginawang busabos sa sariling bayan ng mga dayuhan sa pakikipagsabwatan ng mga local na mapagsamantalang uri. Ang SANGKATIMAWAAN ay ang SAMBAYANANG PILIPINO – ang TAUMBAYANG pinagsasamantalahan na madalas ding tinatawag na ANAKPAWIS, BAYAN, MASA at minsang tinawag pa ngang HARING BAYAN ni Andres Bonifacio.

Sa pagbabago ng wika, ito ay maaring magpalit ng anyo (alterations of the old material of language) o kaya’y pagbabago ng salita pero pareho pa rin ang kahulugan. Dalawang klase ang nakapaloob dito sa huli. Una, maaring nagbago ang pagbigkas (Utterd form) at ikalawa, maaaring nagbago ang nilalaman (content) o pagpapakahulugan (signification). Ang dalawang ito’y maaaring umiiral nang hiwalay (independently) o sabay (in conjunction). (Nerlich, Whitney. P.112) Sa salitang timawa makikitang nananatili pa rin ang salita ngunit nagbago ang kahulugan o mas napatingkad ang bagong kahulugan (dukha). Ito ay nagkaroon ng dalawang kahulugan ang Malaya, na nakapaloob sa kasaysayan at ang kasalukuyang namamayani sa nakararami, ang dukha.

Sa pag-aaral sa konsepto ng salitang timawa sadyang makikita ang pagbabagong naganap mula sa  orihinal na kahulugan hanggang sa transisyon nito sa kasalukuyan. Unti-unti nang namamatay ang timawa na ang ibig sabihin ay Malaya/kalyaan, samantala mas kilala na ang timawa sa kasulukuyan bilang dukha, walang modo at busabos. Mapapatunayan na ang wika ay dinamiko, ito ay nagbabago depende sa paggamit ng tao. Sa lipunang Pilipino, maipahihiwatig na ang wika ay maaaring mamatay at tuluyang mawala ang salita o kaya’y mananatili ang isang salita ngunit mababago ang ibig sabihin nito.

Sa tanong na, “‘timawa’ ka ba dahil ikaw ay sabik sa pagkain at nanggaling sa mahirap na pamilya o ‘timawa’ ka dahil nais mo lang ng katimawaan?” maaari mo ng sagutin ang mga ito dahil alam mo na kung ano ang ibig sabihin ng ‘timawa’ sa kasaysayan at kung ano ang kahulugan nito sa kasalukuyan.

Sources:

·         (Carpio et  al., Komunikasyon Sa Akademikong Filipino. 2012)

·         Gabriel, Nancy Kimuell. TIMAWA: Kahulugan, Kasaysayan at Kabuluhan sa Lipunang Pilipino. Abstrak. Abril, 2001

·         April M.S Memahon, Understanding Language Change (Great Britain: Cambridge University Press, 1995). Unang limbag: 1994, pah. 8.

·         Nerlich, Whitney. P.112